Essay name: Nighantu (critical study)
Author:
Gopalakrishna N. Bhat
Affiliation: Karnatak University / Department of Sanskrit
This is an English study of the Nighantu and its commentary called the Nirukta by Yaska. The Nighantu is an ancient Sanskrit lexicon dealing with the words of the Vedic language. This essay presents a detailed analysis of the extant five chapters of this text and examines it's authorship, tracing meanings of words through Vedic texts by providing a comparative study involving Sayana's interpretations and connections with other texts like Amarakosa.
Fourth Adhyaya (chapter) of the Nighantu (study)
7 (of 40)
External source: Shodhganga (Repository of Indian theses)
Download the PDF file of the original publication
है [hai ] 421 36. सप्रायणी�
-
[ⲹṇīḥ
-
] 3 37. अप्रोयुव�
अय� शब्द� ऋग्वेद� � विद्यत� � सुप्रगुमना� इत्यर्थः �
वा. सं. [Dzܱ�
aya� śabdo ṛgvede na vidyate | supragumanā� ityartha� |
vā. sa�. ] 28.5, का. �. [kā. sa. ] 15.13.
अप्रमाद्यन्त�, प्रमादमकुर्वाण� इत्यर्थः � अप्रगच्छन्तः
स्वकीयं रक्षितव्यमपरित्यजन्त� इत� सायण भाष्यम� � �. [apramādyanta�, pramādamakurvāṇa� ityartha� | apragacchanta�
svakīya� rakṣitavyamaparityajanta� iti sāyaṇa bhāṣyam | �. ] 1. 89. �
[|
] 38. च्यवनः च्यवान ऋषिं व्यवयितारं स्तोमानम� �
[cyavana� cyavāna ṛṣi� vyavayitāra� stomānam |
] Hap imu'a
-
च्यव� एव ऋषिरकत� . [cyavana eva ṛṣirakata� . ] 10.39.4.
च्यवान� शब्देन
च्यवनः शत्रूणां व्यवयिता स्वस्थानात� � [cyavānā śabdena
cyavana� śatrūṇāṃ vyavayitā svasthānāt | ] #.2.21.3.
39. 20:
i
f
1 1
40. हरेः
[�
] i
1 t
इत्यनेकार्थम� � रजते �
उपरि नि�. [ityanekārtham | rajate |
upari nigha. ] 1.7.128
1) ज्योती रज उच्यते �
[jyotī raja ucyate |
] f
अनूर जयति द्रव्याण� स्वे� प्रकाश� �
. [anūra jayati dravyāṇi svena prakāśana |
. ] 6.62.2, रजोभिः तेजोभि� इत्यर्थः �
[rajobhi� tejobhi� ityartha� |
] ii) उदकं रज उच्यते � यथ� तत� स्वे� स्नेहाख्ये� गुणे� रञ्जयत� �
रजसः उदकस्य इत्यर्थः � �. [udaka� raja ucyate | yathā tat svena snehākhyena guṇena rañjayati |
rajasa� udakasya ityartha� | �. ] 10.8.6. रजसा वृष्टयुदके� �
. [rajasā vṛṣṭayudakena |
.] 1.164.14.
}
iii) लोकेष्वप� प्राणिनो रज्यन्ते इत� लोका� रजांसि उच्यन्ते �
�. [lokeṣvapi prāṇino rajyante iti lokā� rajāṃsi ucyante |
�. ] 6.30.30 रजांसि सर्वलोका� इत्यर्थः � रजसः
अन्तरिक्षस्य �. [rajāṃsi sarvalokā� ityartha� | rajasa�
antarikṣasya �. ] 1.33.7.
iv) अगहनी रजसी उच्येत� � असृगुं रुधिरंम् असुक� � अहश्�
अगहनी � उदाः [agahanī rajasī ucyete | asṛgu� rudhiraṃm asuk ca ahaśca
agahanī | udā� ] 'मासि माति रज� यासा� दृष्कृतान्�-
- पकर्षत� � [māsi māti rajo yāsā� dṛṣkṛtānya-
- pakarṣati | ] * अहश्� कृष्णमहरर्जुनं � [ahaśca kṛṣṇamahararjuna� ca ] " �
रजशब्द� अहबची रजकस्यान्त� इत� सायणभाष्यम� �
. [|
rajaśabdo ahabacī rajakasyānta� iti sāyaṇabhāṣyam |
.] 1.124.5.
इत्येतदप्यनेकार्थम� � उपरि नि�. [ityetadapyanekārtham | upari nigha. ] 1.17.9, 2.13.28
हरते� � हरसा तेजस� �
. [harate� | harasā tejasā |
.] 10.87.25.
2 7
